top of page
Ara

Mavi Göz Renginin Bilimsel Temelleri

  • Yazarın fotoğrafı: Yakup şeker
    Yakup şeker
  • 2 saat önce
  • 4 dakikada okunur

Göz Renginde Pigmentler ve Melanositler


Göz rengini belirleyen temel faktör, iristeki melanin pigmentinin miktarıdır. İrisdeki melanositler melanin üretip bunu melanosomlarda depolar. Her kişide melanosit sayısı benzerse de melanosomlardaki melanin miktarı ve melanosom sayısı bireyden bireye farklılık gösterir. Bu nedenle mavi gözlülerde melanosomlarda biriken melanin miktarı çok az, kahverengi gözlülerde ise yüksektir. Kahverengi gözlerde yoğun melanin bulunduğu için iris koyu kahverengi görünürken, melanin çok az olduğunda iris mavi rengini alır.


Özetle, gözdeki melanin pigmenti azalınca renk daha açık (mavi/yeşil), artınca daha koyu (kahverengi) görünür. Melanin üretiminde anahtar genlerden biri OCA2’dir; bu gen P proteinini kodlar ve melanosom olgunlaşmasında rol alır. OCA2’deki mutasyonlar P proteinin miktarını düşürerek irisde melanin birikimini azaltır.

Mavi gözlü bir insan ileriye doğru bakıyor.
Mavi renkli bir göz

Mavi Gözlerde Işık Saçılımı (Tyndall Etkisi)


Mavi gözlerde göz rengini oluşturan pigment yok denecek kadar az olduğundan, renk yapısal olarak ortaya çıkar. İrisde pigment azaldığında, kolajen lifli stromada giren ışık Tyndall etkisi (Rayleigh saçılımı) ile saçılır. Kısa dalga boyundaki (mavi) ışık dalgaları daha güçlü saçıldığı için dışarı yansıyan ışık mavi tonu verir. Bu durum gökyüzünün mavi görünmesinin sebebiyle aynıdır: mavi ışık daha fazla dağıtılır. Dolayısıyla mavi gözde renk belirgin bir pigmentten değil, ışığın iris yapıları içinde saçılmasından kaynaklanır. Kahverengi irisde ise aynı tabaka çok fazla melanin içerir ve gelen ışığı büyük ölçüde emer; bu yüzden iris koyu kahverengi görünür.


Genetik Faktörler


Göz rengini belirleyen genetik faktörler kompleks olmakla birlikte, özellikle OCA2 ve HERC2 genleri merkezi rol oynar. OCA2 geni P proteini üretir; bu protein melanosom olgunlaşmasını düzenler ve melanin üretimi için kritiktir. OCA2 genindeki polimorfizmler P proteini miktarını azaltarak irisdeki melanin birikimini düşürür (bu da açık, mavi renge yol açar). HERC2 geni ise OCA2 ekspresyonunu kontrol eden bir regülatör içerir. HERC2’nin intron 86 bölgesindeki bir DNA sekansı, OCA2’nin açılıp kapanmasını sağlar; intron 86’daki rs12913832 gibi bir varyant OCA2 ekspresyonunu önemli ölçüde kısıtlar. Örneğin HERC2’deki bu SNP’nin mavi göz aleli OCA2 promotör aktivitesini azaltarak melanin üretimini beş kat düşürür. Bu genetik kontrol mekanizması mavi göz renginin çekinik olmasını açıklar: Türetilmiş HERC2 alleli yalnızca her iki ebeveynden birden kalıtıldığında fenotipte görülür.


  • OCA2: P proteini kodlar, melanosom olgunlaşmasında görev alır. OCA2 mutasyonları melanin üretimini azaltarak göz rengini açtırır.

  • HERC2: OCA2 ekspresyonunu düzenler. Intron 86’daki rs12913832 varyantı gibi mutasyonlar OCA2’nin çalışmasını engelleyerek melanin seviyesini düşürür.

  • Diğer genler: ASIP, IRF4, SLC24A4/SLC24A5, SLC45A2, TPCN2, TYR, TYRP1 gibi genler göz renginin farklı tonları üzerinde daha küçük etki yapar. Bu genler genel olarak melanin üretimi, taşınması veya dağılımını etkileyerek esmer, ela veya yeşil tonlarda farklılıklara yol açar.


Evrimsel Köken ve Yayılım


Genetik analizler, tüm mavi gözlülerin aynı tekil mutasyondan türediğini göstermektedir. Bu mutasyonun Avrupa veya Yakın Doğu’da tek bir bireyde ortaya çıktığı ve yaklaşık 6-14 bin yıl önce gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Mutasyon, OCA2 geni çevresinde bir regülatör dizilimini değiştirmiş ve melanin üretimini azaltmıştır. Bu nedenle erken dönemde de koyu tenli insanların arasında mavi gözlü bireyler görülebilmiştir.

Zaman içinde bu alel özellikle Avrupa’da yaygınlaşmıştır. Günümüzde İskandinavya ve Baltık ülkelerinde mavi gözlülük oranı %80-95’in üzerindedir. Örneğin İsveç, Norveç ve Estonya gibi ülkelerde nüfusun çok büyük çoğunluğu mavi gözlüdür. Bu hızlı yayılmanın nedeni tam bilinmese de, göz rengine bağlı nadir fenotiplerin cinsel seçilim veya sosyal tercih avantajı getirmiş olabileceği öne sürülmüştür. Yakın tarihli çalışmalar, mavi göz alelinin son 5-10 bin yıl içinde pozitif seçilimle yayıldığına dair kanıtlar bulmuştur. Antik DNA verileri de bazı erken Avrupalı topluluklarda açık ten olmadan önce mavi gözlerin var olduğunu göstermiştir; yani göz rengindeki değişim, deriden bağımsız bir evrimsel süreçtir.


Mavi Gözlerin Nadirliği ve Küresel Dağılım


Küresel ölçekte kahverengi gözlülük en yaygın göz rengidir; dünya nüfusunun yaklaşık %70-80’i kahverengi gözlere sahiptir. Buna karşılık, mavi gözlü bireyler dünya nüfusunun ancak %8-10’unu oluşturur. Mavi gözlerin coğrafi dağılımı ise heterojendir:

  • Kahverengi Göz: %70-79 oranıyla dünya genelinde egemendir; özellikle Afrika, Asya ve Latin Amerika’da hemen tüm insanlar kahverengidir.

  • Mavi Göz: Küresel ortalama sadece %8-10’dur. Ancak Kuzey ve Doğu Avrupa’da çok yüksektir; Baltık ve İskandinav ülkelerinde %80-95 oranında mavi gözlü bulunur. ABD’de de yaklaşık her dört kişiden biri mavi gözlüdür (%27).

  • Diğer Renkler: Yeşil (%2-3) ve ela (%5 civarı) gibi renkler maviye kıyasla çok daha nadirdir.


Özetle, mavi gözler nüfusun küçük bir kısmında görülür ve ağırlıklı olarak Avrupa gen havuzunda yoğunlaşmıştır. Bu nadirlik, mavi göz alelinin görece genç bir evrimsel kökene ve sınırlı coğrafi yayılıma sahip olmasına bağlanmaktadır.


Sonuç


İnsan göz renginin belirlenmesinde melanin pigmenti ve genetik faktörler birlikte rol oynar. İrisdeki melanin miktarı ve dağılımı göz rengini şekillendirir; melanin azlığı maviye doğru açık renk oluştururken fazla melanin koyu kahverengiye neden olur. Mavi gözler, pigmentten çok iris yapısının ışık saçılımının sonucudur ve gerçek bir mavi pigment içermez. Bu biyolojik temel, OCA2/HERC2 genlerindeki genetik varyasyonlarla eşleşir; HERC2’deki çekinik bir mutasyon OCA2 aktivitelerini azaltarak irisde melanin azlığına yol açar. Evrimsel açıdan mavi gözler çok yeni bir fenotiptir: tek bir atadan gelen kurucu bir mutasyon sonucunda ortaya çıkmış, birkaç bin yıl içinde özellikle Avrupa’da yayılmıştır. Sonuç olarak, günümüzde mavi gözlülük dünya çapında nadirdir ve ağırlıklı olarak belirli bölgelerde (ör. Kuzey Avrupa) yoğunlaşmıştır.


Kaynaklar


Comments

bottom of page